…Змітрок Бядуля, пісьменнік з душою чулай і паэтычнай

Максім Багдановіч

У Змітрака Бядулі ў гэтым годзе юбілей. А значыць, ёсць добрая нагода перачытаць творы аўтара. Тым больш, што да Вялікай Айчыннай вайны і яшчэ пару дзясяткаў гадоў пасля яе, Змітрок Бядуля лічыўся класікам нароўні з Купалам і Коласам.

Карані пісьменніка вядуць на Лагойшчыну, у невялікую вёсачку Пасадзец. У XIX – пачатку XX стагоддзя Пасадзец быў мястэчкам. Там у яўрэйскай сям’і Плаўнікаў 23 красавіка 1886 года нарадзіўся Самуіл Плаўнік – вядомы нам як Змітрок Бядуля. Бацька яго быў  арандатарам, дробным гандляром, любіў музыку, граў на скрыпцы, а маці Хана — швачкай, якая спецыялізавалася на галаўных уборах. Дзед, адзіны ў мястэчку каваль і меднік, меў уласную бібліятэку. Плаўнікі жылі ў вялікай хаце-пяцісценцы, побач пралягаў ажыўлены тракт, па якім ішлі абозы і вазы з грузамі.

Хлопчык вучыўся ў пачатковай яўрэйскай школе — хедары, у школе рабінаў — ешыбоце. Ведаў іўрыт, ідыш, нямецкую, беларускую, рускую і польскую мовы. Нейкі час працаваў хатнім настаўнікам іўрыту. І няхай жаданне бацькоў практыкаваць агульныя малітвы не выканаў, але з ідэальным веданнем і іўрыта, і ідыша перакладаў свае беларускія сачыненні.

У той час ідыш быў адной з чатырох  дзяржаўных моў Беларусі.  На ім кругласутачна гаварыла трэцяя частка насельніцтва краіны. Яшчэ хлопчыкам складаў вершы на іўрыце, але пачаткам яго літаратурнай дзейнасці лічыцца 1907 год, калі ён пачаў пісаць вершы на рускай мове і пасылаць іх у пецярбургскія часопісы. Там вершы хвалілі, але не друкавалі.

Першы мастацкі твор Змітрака Бядулі ўбачыў свет у газеце “Наша Ніва” ў 1910 годзе. Гэта была імпрэсія на беларускай мове “Пяюць начлежнікі”. Пісаў замалёўкі ў першыя і галоўныя айчынныя газеты, перакладаў з украінскай мовы Тараса Шаўчэнку, а з яўрэйскай – лепшых на той час пісьменнікаў.

У 1912 годзе пісьменнік пераехаў у Вільню, працаваў у канторы лесапрамыслоўца, затым у рэдакцыі “Нашай Нівы”, дзе і пасябраваў у 1913 годзе з Купалам. Пісьменнікі нават кватаравалі на другім паверсе рэдакцыі. Жылі сціпла. Вячэралі капеечнымі “абрэзкамі” у калбаснай краме і хлебам. Гарачыя стравы елі рэдка, бо на гэта не хапала грошай. Часам на абед ці вячэру запрашала да сябе маладых літаратараў беларуская пісьменніца Цётка. На яе кватэры за сталом адбываліся літаратурныя сустрэчы, таварыскія вечары.

Змітрок Бядуля шчыра захапляўся хараством роднай краіны, быў вялікім патрыётам і аптымістам. Заўсёды і ва ўсім шукаў радасць. Ён славіўся і як чалавек вельмі працавіты. Не ўставаў з-за стала, пакуль не скончыць работу. Апавяданні, напісаныя Змітраком Бядулем у тыя гады, сталі класікай беларускай літаратуры. Ён друкаваўся пад псеўданімамі Ясакар, Ярыла Паўстанец, Сымон Тутэйшы.

Вялікай падзеяй у 1913 годзе стаў выхад кнігі пісьменніка  “Абразкі”. Па мерках таго часу, аднавясковец, які прабіўся на літаратурны Парнас, друкаваўся ў віленскай “Нашай Ніве”, быў сапраўднай зоркай. Змітрок Бядуля вельмі любіў сустракацца з зямлякамі. Падабалася яму не толькі чытаць свае вершы перад імі, але і цікавіцца апошнімі навінамі з жыцця мястэчка. Сярэдняга целаскладу і росту, ахайна апрануты, з курчавымі валасамі, Змітрок Бядуля меў талент зачароўваць суразмоўцаў гутаркай, аздабляючы яе вясёлымі гісторыямі.

У 1915 годзе “Наша Ніва” была закрыта, бо да Вільні набліжаўся фронт Першай сусветнай вайны. Пісьменнік спачатку вярнуўся ў родны Пасадзец, а потым пераехаў у Мінск. Тут у 1916 годзе адбылася першая сустрэча і пачалося сяброўства Бядулі з Максімам Багдановічам. Змітрок Бядуля быў міласэрным, добразычлівым, чулым чалавекам. Разам са сваімі сёстрамі ён даглядаў хворага Багдановіча.

У Мінску пісьменнік уключыўся ў працу Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны. У горадзе было многа бежанцаў з-пад Гродна, Ваўкавыска, Вільні. Большасць бежанцаў не мела і кавалка хлеба, іх трэба было накарміць, абагрэць. Грошай не хапала. Бядуля быў забеспячэнцам, даставаў прадукты. У гэты час таксама пісаў нарысы і мастацкія творы аб вайне: “Вайна” (1914 г.), “… І сотнямі тысяч…” (1915 г.), “Сухавеі” (1917 г.). У 1935 годзе была апублікавана яго аповесць “Набліжэнне”, дзе аўтар расказвае пра беды і пакуты людзей, якія прынесла на беларускую зямлю Першая сусветная вайна.

 Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі Змітрок Бядуля некалькі гадоў працаваў у газеце “Савецкая Беларусь”, быў рэдактарам дзіцячага часопіса “Зоркі”. У 1926 годзе пачаў працаваць у Інстытуце беларускай культуры, рэдагаваў краязнаўча-этнаграфічны часопіс “Наш край”. Уваходзіў у літаратурнае аб’яднанне “Маладняк”, пасля – ва “Узвышша”. Член Саюза пісьменніков СССР з 1934 года.

Сапраўднай класікай у гісторыі беларускай літаратуры сталі апавяданні  Змітрака Бядулі: “Пяць лыжак заціркі”, “Малыя дрывасекі”, “Велікодныя яйкі”, “На Каляды к сыну”, якія ўвайшлі ў першую кнігу “На зачараваных гонях” (1926). У 1928 годзе выходзіць апавяданне “Салавей”, у 1929-1932 гадах – двухтомны раман “Язэп Крушынскі”. З’яўляюцца і дзіцячыя кнігі “Качачка-цацачка” (1927), “Вясной” (1928), “Гаспадарка (1930), “Мурашка-Палашка” (1939), “Люцік” (1940), “Хлопчык з-пад Гродна” (1940). Шмат твораў і зборнікаў выйшла пасля смерці пісьменніка і ў пасляваенныя гады: “Апавяданні” (1947), “Мае забавы” (1949), “Сярэбраная табакерка” (1958) і іншыя.

Больш за сто гадоў таму, у 1912 годзе, Бядуля напісаў сваё знакамітае апавяданне “Пяць лыжак заціркі”. Некалі гэты твор уваходзіў у падручнік беларускай літаратуры для чацвёртага класа. Гэтае невялічкае апавяданне кранае да самага сэрца: памятаеце, як героі чакаюць сваёй заціркі, нарэшце дачакаліся, а потым злая суседка з’ела іх пяць лыжак. Як неверагодна балюча. Але акрамя гэтых кранальных малых і злой Сцёпчыхі, у апавяданні ёсць яшчэ вельмі глыбокія філасофскія высновы. Калі дзеці чакалі сваю зацірку і дачакаліся, Бядуля піша: “Шчасце не мае сваёй асобнай меркі для ўсіх людзей на свеце, але кожны чалавек мае сваю асобную мерку да шчасця і свой асобны погляд на самое шчасце”. А калі яны згубілі пяць лыжак сваёй ежы: “Няшчасце не мае сваёй асобнай меркі для ўсіх людзей на свеце, але кожны чалавек мае сваю асобную мерку да няшчасця і свой асобны погляд на самое няшчасце”. Гэта ж дакладна пісалася для дарослых.

Сваю літаратурную дзейнасць Бядуля працягваў і на тэатральных падмостках. Ён адным з першых стаў прафесіянальным тэатральным крытыкам Беларусі. У 1939 годзе сусветную публіку чакаў першы беларускі балет “Салавей”. Ён быў створаны па матывах аднаіменнай аповесці Змітрака Бядулі. Балет ставілі кругласутачна, вельмі спяшаліся. Прэм’еру правялі ў Адэсе з ашаламляльным поспехам 5 лістапада. Менавіта, гэтая дата і стала днём нараджэння нацыянальнага балета.

У чэрвені 1941 года Вялікая Айчынная вайна застала сям’ю Бядулі знянацку. У той час Самуіл Яфімавіч знаходзіўся ў камандзіроўцы ў Хойніцкім раёне. У Мінску была эвакуацыя, і Марыю Ісакаўну, жонку пісьменніка, разам з дзецьмі адправілі цягніком на Усход. З сям’ёй Змітрок Бядуля сустрэўся толькі ў вёсцы Старыя Бурасы Саратаўскай вобласці. Цягнік ішоў на Казахстан. Аднойчы ён спыніўся на станцыі Семіглавы Арол, што за 12 кіламетраў ад горада Уральска. І ў гэты час у Бядулі зашчыміла хворае сэрца. Пахавалі пісьменніка ва Уральску. Працэсію дапамагла арганізаваць трупа Віцебскага коласаўскага тэатра, які ў той час знаходзіўся ў горадзе з гастролямі.

У гонар Змітрака Бядулі названы вуліца і плошча ў Мінску, Віцебску і Жабінцы. І што цікава, у Жабінцы яна не мае цотнай нумарацыі дамоў.

У свой час ішла гаворка пра тое, каб перапахаваць класіка на радзіме. Шмат намаганняў прыклала Беларусь, каб прах Змітрака Бядулі вярнуўся на радзіму. Шэсць спроб былі няўдалымі з-за бюракратычных працэдур. І вось 3 лістапада 2020 года знакамітага пісьменніка айчыннай літаратуры Змітрака Бядулю перапахавалі ў Мінску на Усходніх могілках.

• У сям’і Плаўнікаў была традыцыя вучыць хлопчыкаў іграць на скрыпцы. Валодаў інструментам і Змітрок Бядуля, але бацька не дазваляў браць скрыпку проста так. Калі ён памёр, у інструмента лопнула струна.
• У Бядулі быў дамастроеўскі склад розуму. Ён з трапяткімі пачуццямі ставіўся да жанчыны, але лічыў, што яна абавязкова павінна выйсці замуж, быць асновай сям’і і нарадзіць дзяцей.
• Змітрок Бядуля быў першым з пісьменнікаў, хто адгукнуўся ў друку на смерць Максіма Багдановіча. Ён называў паэта “жрацом хараства”, які “вянкамі вясновых паэтычных кветак аздобіў ніву беларускага адраджэння”.
• Змітрок Бядуля павінен быў стаць рабінам, але яго выключылі са школы за тое, што ён маляваў і пісаў вершы не рэлігійныя, а пераймаючы манеры знакамітых паэтаў XIX стагоддзя, свецкія.

Навіна аб вяртанні праха пісьменніка ў Беларусь – гэта яшчэ і нагода для кожнага беларуса правесці літаратурны лікбез: дастаць кнігу і яшчэ раз перачытаць “Пяць лыжак заціркі”, або выпісаць некалькі мудрасцей з “Салаўя”.

1. “Пяць лыжак заціркі” (1912 г.)
2. “Велікодныя яйкі” (1913 г.)
3. “Малыя дрывасекі” (1914 г.)

“На Каляды к сыну”, “Пяць лыжак заціркі”, “Салавей” – гэтыя апавяданні ўключаны ў школьную праграму нездарма. Яны вельмі дакладна характарызуюць постаць пісьменніка, яго трапнае, але далікатнае слова, якое прымушае задумацца над чалавечай існасцю. За гэтую рысу крытыкі ахрысцілі Змітрака Бядулю “беларускім салаўём”, а яго лірычныя апавяданні і аповесці ўвайшлі ў залаты фонд айчыннай літаратуры.